Prolog
Nema mira“ u književnosti koju stvara Darko Cvijetić, ni u stihovima ni među prozama, jer je život na ovim prostorima natrunjen sećanjima na ratove i sukobe jednog veka, jer je zaustavljen i u ovom našem veku, traumama viđenog, doživljenog, preživljenog užasa našeg rata, jugoslovenskog.
Nema „mira“ jer je taj rat za sobom ostavio besmisao, prazninu, razaranja, ubijanja, pokazao sve napukline i rascepe u samom čoveku ili u onome što beše čovečnost, posejao nerazumevanje, neprihvatanje, nemoć i nemost.
Nema „mira“ ni u naslovu romana Što na podu spavaš, jer je rat i snovima doneo smrt, jer se u očima preživelih nastanio pepeo. Nema ga ni u prologu, jer u snu mrtvi Anđelo koji se krajem rata, nakon tri godine života u rovu, kraj Sane razneo bombom, pokazuje:
Na tom mjestu, na obali, dvadeset četiri godine kasnije, dva ribara čiste obezglavljene ribe, i bacaju ih još trzave, u kantu.
U kantu punu krila.
Dva su prologa kojima se otvara roman Darka Cvijetića Što na podu spavaš. Naizgled suprotstavljeni prizorima sna i jave, jezikom proze i poezije, oni nas zapravo uvode u jedinstveni prostor dramske strukture romana, oblikovanog fragmentima iz života jedne porodice, jednog sveta razorenog ratom. Oni slikama i pojedinim rečima, sintagmama, rečenicama (tužna povorka dece, časna sestra koja viče, Anđelo, rat, smrt, obezglavljene ribe, krila, itd) nagoveštavaju ne samo metafore, simbole, motive, radnju i moguća značenja romana, već da nema „mira“ ni u autoru ni u naratoru romana nad tragičnom postavkom sveta i čoveka, nad papirom na koji nikako da se otisne već napisan tekst, onaj koji je život priredio, onaj koji će zbog „nemira“ uslediti ispod uvodne rečenice u prvom poglavlju: „Nad prazninom svijeta, crne se nokti Božijih ruku, nakon sedmodnevnog oblikovanja.“
U romanu Što na podu spavaš upravo je preplitanjem dramskog, epskog i lirskog, uspostavljena celina rasporenog, rascepanog, razdeljenog, razorenog bića, jezika i sveta u kojem je rat pobedio.
Drama stvaranja u razorenom svetu
Na ovu gotovo poetsku rečenicu, na samom početku romana nadovezuje se jedna takođe pesnička slika jeseni, što uz neke dnevničke beleške i snove, nameće pitanje koliko je Darko Cvijetić želeo da ostavi naznake jednog mogućeg dijaloga sa lirskim romanom Dnevnik o Čarnojeviću Miloša Crnjanskog. Sa druge strane, koliko je, dramskom strukturom romana o povratnicima iz rata u kojima rat i dalje živi, želeo da se tematikom približi jedinstvu vremena i mesta, i tako poveže sa trajanjem antičke tragedije otkako je književnosti, čoveka, sveta i veka, odnosno da potvrdi mogućnost njenog postojanja, sada i ovde!? Ili pak sa treće, čuju li se u ovoj fragmentarnoj porodičnoj povesti, kao i u pojedinačnim pričama žrtava istorije umiranja i stradanja, uz pojedine motive, odjeci Tolostojevog romana Rat i mir ili novele Smrt Ivana Iljiča? U stvarnosti, sve ovo nas navodi da je reč, zapravo o usaglašavaju “nemira” sopstvenih autorskih glasova – glumca, dramaturga i reditelja (pozorišnog čoveka), prozaiste (autora romana Šindlerov lift i dve knjige priča) i pesnika (objavio je desetak pesničkih knjiga) Darka Cvijetića.
U romanu Što na podu spavaš upravo je preplitanjem dramskog, epskog i lirskog, uspostavljena celina rasporenog, rascepanog, razdeljenog, razorenog bića, jezika i sveta u kojem je rat pobedio.
“Da mi riječ dođe do svoje slabosti” od toga živi i za takvim rečima i značenjima traga narator Darko, kako bi opisao sve ono što je rat doneo i odneo, u životu i tekstu koji ispisuje, u svojem i sećanju drugih.
“Samo još ponekad, iz očiju seoskih trudnica – zasvjetluca voda ubijenih. Uostalom, rečenice se obnavljaju kao koža, i ništa ne znače.”
Tako misli i oseća Bota, Darkov brat, čija je povest o ratu obeležena rečenicama koje su sastavljale puške, a život zaustavljen nemirima “tišine repetirane u pištolju” zarobljenog vojnika JNA u sarajevskoj kasarni “Viktor Bubanj”.
Na ovu osnovnu narativnu nit romana Što na podu spavaš, o tragičnim događajima koji su život zarobili i u smrt odveli mlade ljude, nadovezuju se tragične sudbine kapetana Topića u čijoj nadležnosti je bila kasarna, Anđela G, najboljeg Botinog druga, devojke Senke koju je rat od Bote razdvojio (jer je bila na drugoj strani istog neba), dok kazivanja baka Maje, baka Hane i deda Franje svedoče o stalnom ponavljanju istih sukoba, istih nesporazuma, nerazumevanja, mržnji, istih neprihvatanja drugog i drugačijeg. Iz takvog kruga priča narator Darko pronalazi građu za preispitivanje sopstvenog identiteta, kao i identiteta knjige koju piše. U drami stvaranja razorenog sveta podjednako su utisnuti jevrejski žigovi, biblijski motivi i usudi jugosvenstva.
Kako ostati budan nad poimanjem ljudske egzistencije ako sama stvarnost samo jeste, a ne znači?
Ozvučiti neme misli, unutrašnje sukobe naspram ratom opustošene, ogoljene, surove i sirove stvarnosti značilo je likove oblikovati dramski, a svaku glavu romana koncipirati kao jednu vrstu monološkog narativa. Otuda ispovesti, pisma, svedočanstva, dokumenti, dnevnički zapisi, snovi, sećanja, usmena kazivanja, ostavljaju ne samo utisak verodostojnosti i istinitosti života, mišljenja i osećanja već i uspostavljanja dijaloga. U tako osmišljenoj dramskoj strukturi romana, epska širina zamenjena je dubinom lirskog iskaza, te je ponekad dovoljna i samo jedna reč da postane veza između poglavlja, između različitih tonova i perspektiva likova.
Ispod svake glave nalazi se odrednica koja se u isti mah može čitati i kao didaskalija i kao sadržaj. Uz navedeno lice koje govori stoji još jedna ključna reč za to poglavlje, a čini se i kao podsećanje da lik postaje reč iz koje će se rađati (s)misao jednog „minuta neba”, kao molitve, kao zapamćenih trenutaka ljudskosti, kao pružene ruke, kao zakletve, kao jedinih zapisa ljubavi. I u obrnutom smeru da i same reči poput vatre, ruke, „oguljenog neba”, postaju likovi koji zadržavaju pogled na zemlji, ka onome što čoveka primorava da na „podu spava”. Kako ostati budan nad poimanjem ljudske egzistencije ako sama stvarnost samo jeste, a ne znači? Možda baš stihovima utisnutim u stvarnost proze jer „gdje u noć uđe čovjek, napukne svjetlo. Kao da će požar. Kao da će netko gorjeti.”
Osobine Roberta Muzila (I deo)Epilog
Kraj pripada znakovitoj glavi trideset trećoj sastavljenoj od dva epiloga. Prvi je pesma Miroslava Antića u kojoj se prepoznaju sve reči, teme, motivi, konkretizuju neke od metafora i pesničkih slika rasutih po romanu. Drugi je aluzija na jedan lik čije se ime u romanu priziva, opaska ili komentar na pesmu i na prolog.
Na kraju epilog bi mogao biti i ovakav:
Ako nas motom s početka poziva da se setimo Solomonove izreke „da je sva novost tek zaborav”, čitavim tokom romana Cvijetić nastoji da tu istinu opovrgne, ne dajući ni čitaocu ono što narator već i nikako ne može – da zaboravi.
Ostale tekstove iz ovog kritičkog serijala možete pročitati ovde:
Pod oba sunca – Ognjen Spahić
Prekrasne ruševine – Savo Stijepović
Ljudi bez grobova – Enes Halilović
Kontraendorfin – Svetislav Basara
Sloboda govora – Vladan Matijević
Ništa nije ničije – Bojan Savić Ostojić